รู้ตามความเป็นจริงว่า นี้ทุกข์ นี้ทุกขสมุทัย นี้ทุกขนิโรธ นี้ทุกขนิโรธคามินี-
ปฏิปทา บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า เป็นผู้ทำที่อยู่และอยู่ด้วย หนูที่ทำรังอยู่ และอยู่
ด้วยนั้น แม้ฉันใด บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น.
4. บุคคลผู้ทั้งไม่ทำที่อยู่ทั้งไม่อยู่ด้วย เป็นไฉน ?
บุคคลบางคนในโลกนี้ ย่อมไม่เล่าเรียนธรรม คือ สุตตะ เคยยะ
เวยยากรณะ คาถา อุทาน อิติวุตตกะ ชาดก อัพภูตธรรม เวทัลละ บุคคลนั้น
ไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า นี้ทุกข์ นี้ทุกขสมุทัย นี้ทุกขนิโรธ นี้ทุกขนิโรธคามินี-
ปฏิปทา บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า ทั้งไม่ทำที่อยู่ ทั้งไม่อยู่ด้วย หนูที่ทั้งไม่ทำรัง
ทั้งไม่อยู่ด้วยนั้น แม้ฉันใด บุคคลนี้ก็มีอุปไมยฉันนั้น.
บุคคลเปรียบด้วยหนู 4 จำพวกเหล่านี้ มีปรากฏอยู่ในโลก.

อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยหนู 4 จำพวก

ข้อว่า "คาธํ กตฺตา โน วสิตา" ความว่า หนูจำพวกที่ 1 ย่อม
ขุดรูให้เป็นที่อยู่อาศัยของตน แต่ไม่อยู่ในรูนั้น ไปอยู่เสียในที่แห่งหนึ่งนั้น
เทียว เมื่อเป็นเช่นนี้ มันย่อมไปสู่อำนาจของอมิตร มีแมวเป็นต้น . บาลีว่า
"ขตฺตา แปลว่า ขุด" ดังนี้บ้าง.
ข้อว่า "วสิตา โน คาธํ กตฺตา" ความว่า หนูพวกที่ 2 ไม่ขุด
รูอยู่เอง แต่อาศัยรูที่ผู้อื่นขุดไว้ เมื่อเป็นเช่นนี้ ก็ยังชื่อว่ารักษาชีวิตไว้ได้. หนู
จำพวกที่ 3 กระทำกิจแม้ทั้ง 2 อย่าง ย่อมรักษาชีวิตไว้ได้. หนูจำพวกที่ 4
ไม่ทำกิจทั้ง 2 อย่าง มันย่อมถึงอำนาจของอมิตร.

ก็บรรดาบุคคลทั้งหลายที่ท่านอุปมาแล้วด้วยการเปรียบเทียบนี้ บุคคล
พวกที่ 1 เรียนคำสั่งสอนของพระศาสดามีองค์ 9 เหมือนกับหนูที่ขุดรูสำหรับ
อยู่ลึก คือ เหมือนหนูนั้นไม่อยู่ในรูลึกที่ตนขุดเอาไว้ แต่ไปอยู่ในที่ใดที่หนึ่ง
นั้นแหละ ย่อมไปสู่อำนาจของอมิตร ฉันใด บุคคลแม้นี้ส่งญาณไปด้วยสามารถ
แห่งการศึกษาเล่าเรียน แต่มิได้แทงตลอดสัจธรรมทั้ง 4 เมื่อประพฤติอยู่
เช่นนี้ในที่โลกามิสทั้งหลาย เขาย่อมไปสู่อำนาจของอมิตรทั้งหลาย กล่าวคือ
มัจจุมาร กิเลสมาร และเทวปุตตมาร ฉันนั้น.
บุคคลจำพวกที่ 2 ไม่เรียนคำสอนของพระศาสดามีองค์ 9 (คือ 1.
สุตตะ, 2. เคยยะ, 3. เวยยากรณะ, 4. คาถา, 5. อุทาน, 6. อิติวุตตกะ,
7. ชาดก, 8. อัพภูตธรรม 9. เวทัลละ) เปรียบเหมือนหนูนั้นไม่ขุดรูอยู่
คือ เหมือนอย่างว่า หนูนั้นอาศัยอยู่ในรูที่หนูอื่นขุดแล้ว มันย่อมรักษาชีวิต
ไว้ได้ ฉันใด ภิกษุผู้นี้ฟังธรรมกถาของผู้อื่น แล้วก็แทงตลอดสัจธรรมทั้ง
4 ก้าวล่วงอำนาจของมารทั้ง 3 ได้ ฉันนั้น. บัณฑิตพึงทราบการเปรียบเทียบ
อุปมาแม้ในบุคคลที่ 3 ที่ 4 โดยนัยนี้

บรรดาบุคคลเหล่านั้น บุคคลผู้เปรียบด้วยมะม่วง 4 ชนิด
เป็นไฉน ?
[115] มะม่วง 4 ชนิด
มะม่วงดิบ แต่สีเป็นมะม่วงสุก 1
มะม่วงสุก แต่สีเป็นมะม่วงดิบ 1
มะม่วงดิบ สีก็เป็นมะม่วงดิบ 1
มะม่วงสุก สีก็เป็นมะม่วงสุก 1

[116] บุคคลเปรียบด้วยมะม่วง 4 ชนิด มีปรากฏอยู่ในโลก
ฉันนั้นเหมือนกัน.
บุคคล 4 จำพวก เป็นไฉน ?
บุคคลเช่นมะม่วงดิบ แต่มีสีเป็นมะม่วงสุก 1
บุคคลเช่นมะม่วงสุก แต่มีสีเป็นมะม่วงดิบ 1
บุคคลเช่นมะม่วงดิบ มีสีก็เป็นมะม่วงดิบ 1
บุคคลเช่นมะม่วงสุก มีสีก็เป็นมะม่วงสุก 1
1. บุคคล ผู้เป็นเช่นมะม่วงดิบ แต่มีสีเป็นมะม่วงสุก
เป็นไฉน ?
บุคคลบางคนในโลกนี้ มีการก้าวไปข้างหน้า ถอยหลังแลตรง เหลียว
ซ้ายแลขวา คู้เข้าเหยียดออก ทรงสังฆาฏิบาตรและจีวร น่าเสื่อมใส บุคคล
นั้นไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า นี้ทุกข์ นี้ทุกขสมุทัย นี้ทุกขนิโรธ นี้ทุกขนิโรธคา-
มินีปฏิปทา บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า เป็นเช่นมะม่วงดิบ แต่มีสีเป็นมะม่วงสุก
มะม่วงดิบแต่มีสีเป็นมะม่วงสุกนั้น แม้ฉันใด บุคคลนี้ก็มีอุปไมย ฉันนั้น.
2. บุคคลผู้เป็นเช่นมะม่วงสุก แต่มีสีเป็นมะม่วงดิบ
เป็นไฉน ?
บุคคลบางคนในโลกนี้ มีการก้าวไปข้างหน้า ถอยหลังแลตรง เหลียว
ซ้ายแลขวา คู้เข้าเหยียดออก ทรงสังฆาฏิบาตรและจีวร ไม่น่าเสื่อมใส บุคคล
นั้นรู้ตามความเป็นจริงว่า นี้ทุกข์ นี้ทุกขสมุทัย นี้ทุกขนิโรธ นี้ทุกขนิโรธคา-
มินีปฏิปทา บุคคลอย่างนี้ ชื่อว่า เป็นเช่นมะม่วงสุก แต่มีสีเป็นมะม่วงดิบ
มะม่วงสุกแต่มีสีเป็นมะม่วงดิบนั้น ฉันใด. บุคคลนี้ก็มีอุปไมย ฉันนั้น.

3. บุคคลผู้เช่นมะม่วงดิบ มีสีเป็นมะม่วงดิบ เป็น
ไฉน ?
บุคคลบางคนในโลกนี้ มีการก้าวไปข้างหน้า ถอยหลังแลตรง เหลียว
ซ้ายแลขวา คู้เข้าเหยียดออก ทรงสังฆาฏิบาตรและจีวร ไม่น่าเลื่อมใส บุคคล
นั้นไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า นี้ทุกข์ ฯลฯ ย่อมไม่รู้ตามความเป็นจริงว่า นี้
ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า เป็นเช่นมะม่วงดิบ มีสี
ก็เป็นมะม่วงดิบ มะม่วงดิบมีสีก็เป็นมะม่วงดิบนั้น แม้ฉันใด บุคคลนี้ก็อุป-
ไมย ฉันนั้น.
4. บุคคลผู้เช่นมะม่วงสุก มีสีก็เป็นมะม่วงสุก เป็น
ไฉน ?
บุคคลบางคนในโลกนี้ มีการก้าวไปข้างหน้า ถอยหลังแลตรง เหลียว
ซ้ายแลขวา คู้เข้าเหยียดออก ทรงผ้าสังฆาฏิบาตรและจีวร น่าเลื่อมใส บุคคล
นั้นรู้ตามความเป็นจริงว่า นี้ทุกข์ ฯลฯ ย่อมรู้ตามความเป็นจริงว่า นี้ทุกข-
นิโรธคามินีปฏิปทา บุคคลอย่างนี้ชื่อว่า เป็นเช่นมะม่วงสุก มีสีก็เป็น
มะม่วงสุก มะม่วงสุกมีสีก็เป็นมะม่วงสุกนั้น แม้ฉันใด บุคคลนี้ก็มีอุปไมย ฉัน
นั้น
บุคคลเปรียบด้วยมะม่วง 4 จำพวกเหล่านี้ มีปรากฏอยู่ใน
โลก.

อรรถกถาบุคคลผู้เปรียบด้วยมะม่วง 4 ชนิด

สองบทว่า "อามํ ปกฺกวณฺณี" ได้แก่ ผลมะม่วงที่ดิบในภายใน
แต่ภายนอกเหมือนมะม่วงสุก.